Puka ne dy fronte lufte kunder pushtuesve serbe (II)

Nga: Prof.Xhemal Meçi (Mjeshter i Madh)

Siç shkruajnë prof. B. Xhafa dhe  prof. Th. Murzaku :” 9200 ushtarë serbë të divizionit “Drina” më 10 nëntor 1912 u nis prej Gjakove: Qafprush, Vaspas,Qafmali, Pukë...dhe më 16 nëntor 1912  arritën  në Mjedë. Prof. dr. Bajram Xhafa, HISTORIA E SHQIPËRISË I, Shkodër, 2009, f. 22). Edhe Prof. dr. Thoma Murzaku, në botimin e tij: POLITIKA E SERBISË KUNDREJT SHQIPËRISË  GJATË  LUFTËS  BALLKANIKE  1912-1913, Tiranë, 1987, f.149. Nënvizohet fakti se “ Repartet më të zgjedhura të divizionit “Drinës” që u nisën nga Gjakova më 10 nëntor 1912 në drejtim të Qafës së Prushit, Vau i Spasit, për të vazhduar drejt Qafës së Malit. Një oficer serb, “ nga raporti “ Mbi operacionet e ushtrisë serbe në vitet 1912-1913”) nënvizon faktin se “ NË ÇDO HAP U NDESHËM ME ARNAUTËT”. 

           Për hakmarrje forcat shoviniste serbe u sulën me egërsi e barbarizëm kundër Vaspasit, të cilin  si e grabitën e dogjën shtëpi për shtëpi qoftë prej urrejtjes që kishin për humbjet që nuk i pritnin prej malësorësh, qoftë për të ushtruar  terror në popull me shpresë se do të frikësoheshin dhe do t,i nënshtroheshin prandaj                                                                                                                        shqiptarët i përmendnin, jo pa qëllim, me emërtimin përbuzës: “Arnaut”. Por  shqiptarët, edhe në këto male të Pukës, treguan se mbroheshin me heroizëm    “ Në Çdo Hap” në trojet e veta shqiptare dhe vetëm si shqiptar. 

          I brumosur me këtë ide luftoi me heroizem dhe ra dëshmor i Atdheut edhe Ismail Arifi i Vaspasit, i cli dekorohet më 1993 nga Presidenti i Republikës, Prof. dr. Sali Berisha, me Urdhrin për veprimtari patriotike si luftëtar i shquar.( Dekreti nr. 547, dt. 03.06.1993, botuar në  “ Shoqata Atdhetare Kosova 1991-2000, f. 46).

                 PISTA ME TOPIN E DARDHËS DERI NË KUFIJTË E LEGJENDES    

      Pista edhe pse dëgjoi krismat e papushuara të pushkëve  dhe shihte tymin dhe flakët që çanin retë e ngarkuara me shi atë ditë të 10 nëntorit 1912, nuk u tërhoqën prej vendimit të tyre që të luftonin burrërisht, pavarësisht se i priste fati i Vaspasit . Kryesorja për ta ishte që të vepronin simbas traditës shqiptare: “ Mikun prite me bukë, hasmin me pushkë!” Po kësaj here  përveç pushkëve kishin edhe një “ TOP.”   

        Pleq, gra e fëmijë me bagëtitë, edhe pse ftohët dhe me shi, i kishin larguar maleve. Burrat kishin zënë pozicionet, ndërsa disa të rinj shumë entuziastë ishin përreth Halil Mustafës që donin të shihnin mrekullin e topit mbi shovinistët serbë.

       Halili gjithë kujdes, por i sigurtë në detyrën e vet, priste rastin që të shkrepte topin. Ushtria shoviniste serbe po ngjitej shpatinës së Pistës e shpërndarë në formacion luftimi. “ Si u afruan në Bokat e Rrustem Metës, Lakit Kaprres,- vazhdon Rrahmani tregimin për topin, 
-Halili e tërhoqi litarin dhe bani shkrepjen e topit. Topi paska krisë aq shumë, sa ndoshta ma shumë se nji top i vërtetë. Tonëve iu bahesh zemra mal. Ushtria u shtangë. Mbas pak u nis përsëri, por ma ngadalë. Topi u ba gati dhe u shpraz edhe nji herë. Ushtria ndaloi dhe po kërkonte copa predhe për me pa se ç’marke ishte topi që po perdorshin malësorët kundër tyne.  Njerzit ishin në qejf të madh dhe u lshuen kush e kush të ndihmonte në mbushjen e topit. Kështu,  topi u mbush tej mases. Prap ushtria serbe u nis për sulmë. Edhe topi u shpraz për të tretën herë sa ushtoi bregu i Drinit me malet për rreth.

      Ushtria serbe  filloi tërheqjen. Mbas pak çoi fjalë kush të donë të kthehet në katund se nuk i tandon kush. Për siguri të dergojnë të parin e tyne  për marrëveshje e me lidhë Besë. Sadik Rama besoi vertetë në fjalën e tyne dhe u nis. Shkoi në Koderpetkaj, se atje e kishin komanden.Gjithë urrejtjen kundër Pistës me top e shprehën kundër Sadikut. Thoshin se e rjepen për së gjalli dhe së fundi e therën me thika.Mbas kësaj gjuejten Pistën me topa. Disa shpi u shemben prej topave. Mbas topave u sul ushtria, po Pista i priti me pushkë prej istikameve. Qendruen trimnisht, po nuk i dilesh gjithë asaj ushtrie, sado që la mjaft të vramë. Kurse prej nesh mbetën 6 të vramë. Tanët u tërhoqën në male sado që ishte ftohtë e me shi. Pista u dogj për shpi. Mbas Pistës ushtria u fut në Gdheshtë e Mgullë ku theri 72 vetë: gra, pleq e fëmijë. Therën edhe  shtatëzana!

      Halili u mërzit shumë për topin që u ça me qitjen e tretë, por thojshin se atë top e morën ushtarët serbë  bashkë me pushkën e Zmail Arifit për në Beograd për kujtim të asaj lufte.                           Mbas  luftës së Pistës u nisë për në Shkodër, ku luftoi deri sa u plagos randë. Prej asaj plage vdiq në shpi, nja nji vjet mbas Luftës së Shkodrës, 1914, në moshën 30-vjeçare (1884-1914)”. 

     Kështu u mbyll jeta e këtij heroi popullor. Në vitet e diktaturës u la në heshtje, kurse meritat për topin ia kaluan të gjitha Prend Kovaçit: edhe këngën, edhe lavdinë. Ali Hasani një i afërt i tij, kishte marak që t’i njiheshin meritat, prandaj po përgatitë edhe historikun e këtij topi dhe qëndresën e Malziut kundër ushtrisë   serbe  më 1912. Më 27 nëntor boton për Halilin  një shkrim në “Republika” f. 16.

      Denisa Meçi, nxënëse e kl. X të shkollës së mesme “Sabah Sinani” Pukë, u frymëzua dhe përgatiti  këtë skicë topi, që po e dërgojmë për botim në gazetën tuaj.

    Më 1993 Presidenti i Republikës, prof. dr. Sali Berisha, e dekoron Halil Mustafën me  Urdhrin për veprimtari patriotike si luftëtar i shquar.  ( Dek. 547, dt. 03.06.1993).

    

    FLETI, TERMOPILE TË  PUKËS NË  LUFTË ME PUSHTUESIT SERBË, 

1912-1913 

                            “ Me kto djelem që i ka Fleti,

 S’i ka krajli, s’i ka Mbreti!...        

                          Kanë nisë luften me Serbi, 

Në nji prrue kanë vra njimijë (serbë)!”    

            Para se të shkoja për Goskë, Pistë dhe Gdheshtë, më 2 qershor 1969 shkova në Flet. Takova drejtorin e shkollës 8-vjeçare, Agim Çaushollin, një shkodran i pasionuar pas folklorit dhe traditave, kunati i prof. Jup Kastratit dhe mik i imi. Më priti shoqërisht dhe më priu te Prend Zefi, i shtëpisë së Kolë Nikë Alisë së përmendur në male: në kuvende e këngë. Prendi ishte i vitl.1894, pra 18-vjeçar kur filloi lufta me serbë, të cilën e kishte përjetuar me të gjitha rrethanat.

           Prend Zef Alia ishte burrë i mbajtur mirë, trupmesatar, me qëndrim burrëror e krenar, i qetë, seriozë dhe i sigurtë për sa përgjigjej. Ishte mikpritës e bujar. Megjithse i kishte punëtorët në prashitje të arës dhe fillimisht u zu ngusht, se prashitja është me rëndësi për bujkun. Megjithatë, e mblodhi veten  dhe na tregoi sidomos për Luftën e Fletit dhe na kthej drekën dhe filloi të na tregonte: 

“ Lufta me serbë ka qenë një luftë shumë e vështirë dhe e gjatë. Ajo luftë e shkatërroi fare anën tonë. U banë shumë plaçkitje e rrënime. Por populli, megjithse i vuejtun, pushkën për sy e ka mbajtë me ushtrinë serbe, se ishte një ushtri barbare, fort e eger sa ja kaloi shumë herë ushtrisë turke për shkatrrime e vrasje. Prandaj, kudo e pritën me pushkë. Katoliket u mundue t’i bante per vete. Çoi fjalë me vue kryqin mbi shpija dhe nuk do t’i ngaste kush. Asnji katolik nuk e bani këtë gja. Nuk mund të ndaheshim prej vllezenve tonë.

            Së pari, erdh nji ushtri e vogël, nja 20-30 vetësh, duket si patrollë. Kaluen si udhëtarë pa asnji zollum (dëm). Po burrat e Fletit ishin me pushkë për faqe. Ishin gati me i hek gisht, sa të kërciste kund si Zmajl Arifi me shokët e tij në Vaspas, ku u ba luftë e madhe. Në Pistë banë nji top prej dardhe. Topi pat qitë nja tri herë. Bante krisem të madhe. E pengoi ushtrinë serbe. Thuhej se njoftuen Beligradin se malësorët po i presin me topa. Po të tretën herë topi u ça. Ushtri të mëdha me topa sulmuen Pistën. Si e plaçkitën dhe e dogjën Pistën, sulmuen Gdheshtë e Mgullë ku u  therën 72 vetë:pleq, gra e fëmijë pa kurrfarë mëshire.

          OSMAN HOXHA i Fletit ishte te mullini për blojë. Ushtarët deshtën me i marrë millin. Ky zuni vend  mbas hanit e qiti më to. U vranë nja tre serbë, por edhe Osmani u plagos randë. I thirri Baram Hazirit të binte se e çarti Serbi. Krisi pushka e Baram Hazirit e mbas ti Fleti mbarë me vikamen që vinte prej të gjitha anëve: “Bini serbit, kush asht burrë! Breee! Ushtria serbe u zu ngusht: kah e djathta e ecjes së tyne, ishin fletasit që po bajshin shydet (vrasje  masive) mbi ta; kah e majta ishte përroj i Goskes me ujë të rrëmbyshem breg më breg. Kishte ra shumë shi sa s’kishte burrë me e kalue. Nuk mbahet mend të jenë vra aq shumë ushtarë  serbë asaj here. As prroj i Goskes nuk arriti me i tretë ushtarët e vramë, aq shumë ishin vra. Mbas këtyne humbjeve të mëdha, ushtria serbe u tërhoq dhe kaloi kah Pista, Gdheshtë, Qafshllak, mbas Lejthize e Qafmolla dhe Qafmali,ku vendosen tre taborre dhe patrolla gjithandej. Nëpër Flet kalonin vetëm me Besë. Lypshin Besë herë-herë, se i dishin zakonet tona që edhe hasmit nuk ia kthejshim Besën mbrapsht. Po kishim kujdes se ato ishin të pabesë. Na sulmuen Shengjergjit t’Ri ( 23 prill 1913) edhe në bjeshkë dhe vranë ke gjetën si e kishin djegë Fletin bashkë me krejt  Rrugmadhen.

        Në mbrëmje shkuam te MALUSH SHABANI. Malushi, i vitl.1890, më 1912, 22 vjeç. Kishte marrë pjesë me armë kundër pushtuesve serbë gjatë atye 5 muajve të vështirë, 1912-1913. Na priti bujarisht bashkë me të birin, Selimin. Ende ishin në shtëpinë e vjetër, por të pastër. Kishte një grua të gjallë e punëtore prej  Haxhëve të Buhotit të Kabashit. Për topin e Pistës na porositi që të takonim Rrahman Halilin, se i ati i tij, Halil Mustafa e patë përegatitë dhe shprazë atë top.

        Për Luftën e Fletit tregonte: “ Kur erdhë ushtria e shumtë serbe, luften e nisi ma s’pari Osman Hoxha. Në pushktë e para vrau  nja tre serbë. U plagos randë e lshoi kushtrimin. Krisi pushka për gazep. Serbët s’kishin kah të kalojshin, se Goska ishte ba lumë i rrëmbyshem. Si u vranë me qindra, u ndalën dhe u tërhoqën.  Ra nata (e 12 nëntorit). Si panë se nuk po i ndiqte kush, filluen prap drej Fletit. Po pritat e filluan pushkën prap dhe prap shumë serbë të vramë, megjithse nuk shifej. Vonë u tërhoqën prap. Të nesërmën  u përpoqën që të kalojshin luginës së Fletit deri natën vonë. Na po baheshim ma të fortë se filluen me ardhë prej Mirdite fshehtas se gjoja ishin vendas dhe morën pjesë në luftime për me sigurue pushkë e fishekë. Pushkë e fishekë morëm boll. Ditën e tretë (14 nëntor 1912) kaluan  kah Pista, Qafshllak, Qafmollë dhe ranë  në Qafmali, ku vendosen  shtabin. Prej aty hapshin patrollat me u mbrojtë. Ishim  në pritje se do të na sulmojshin për me u hakmarrë, se as Luma nuk i bani kaq të vramë sa Fleti me rrethinë.

       Ne na ndihmonte Ndue Bardhi. Ky bante sikur u shërbente serbëve, po njoftonte katundin për lëvizjet e ushtrisë serbe. At natë, kah fundi i nandorit, që vendosën të na sulmojshin, e mbajten Ndue Bardhin. Po Ndoja edhe pse e dinte se do të masakrohes prej serbëve, sa dolën të nesërmen  përballë Fletit, thirri me gjithë forcën e zanit: “ O hikni kush t’mundet, se hini serbi!” Plasi pushka m’katund.  Burrat zunë shtigjet sa të largoheshin gra e fëmijë dhe ndonjë bagëti që ishte në katund. Ndojën serbët e therën me thika derisa dha shpirt për gazep. Po edhe asaj dite të mësymen, u vranë shumë serbë; kështu nuk na ndoqën larg, se kishin frikë. U lshuen mbi katund e s’ lanë gja pa djeg e shkatërrue.  Kaluem e hym në Iballe. Prej aty u përhapëm nëpër Berishë, Mertur, Apripë e katunde të tjera të Brigjeve të Drinit deri në Mëzi. Unë me të mijtë dola në Klos, Meçe, Buhot e mbas do kohe në Shkozë. Në Shkozë ndejem nja  gjashtë javë. M’u lut nana të shkojshim e ta shihshim katundin se si ishte ba. Shkuem. Ishte shkrumue gjithçka. Me mzi gjetëm pak kallamoqa dhe i poqem. Me çato i kaluem dy ditë. Vumë re se  patrolla serbe  rrethojshin herë-herë katundin. Natën ndizshin zjarme dhe kalonin naten aty. U tregova shokëve. Nji natë i rrethuem me kujdes. Po ngroheshin, me pushkë në duer. Si u afruam, sa mos me u zbulue, jau lshuem batare pushkësh. I vramë të gjithë.  Morëm armatimin dhe çantat ku kishin ushqim. Atë natë hangrem ngeshem. U knaqa se më dukej sikur po hajsha në shpinë teme. Hallet e asaj lufte për pesë muej, nuk kallzohen, se s’kanë fund, por ama edhe na treguem vedin para asaj ushtrie të madhe e të pashpirt. “

          Për aksione të tilla shprehet edhe K. Novakoviç në veprën e tij: “ Postat e mëparshme zëvendësoheshin me të reja, sepse të vjetrat ishin shndërruar në varreza të vogla bri rrugës.” (Prof.Th. Murzaku, cituar, f. 152).

          Për qëndresën në  Fushë-Arëz dhe në Shkodrën e rrethuar do të shkruhet në një  tjetër shkrim  
( pjesa e dytë).

________

Autor: Prof. Xhemal Meçi "Mjeshter i Madh"

Pergatiti: Gezim Kopani

Fotografi: Gezim Kopani

Publikon: Forumi Pukjan 

Kenge atdhetare te Pukjaneve

"...Smajl Arrifi ish kan djal
Ma ka çue Shkodra ni fjal,
Ni fjal Shkodra ma ka than:
Kush t'ket arme mos mi dhan
Nizet qafira i kam palue!..."

"Qesi djelsh qi na i ka Fjeti
Si ka krajli, si ka mbreti
Ne ni prrue i kan vra njemij..."


"Dush e Kçire na jan bashkue
fjal Komanit i kan çue:
rrugen Turkut me i ndalue.
Turk ma n'Puk nuk ka me shkue!"


"Djal ish kan Zmajl Arifi!
Zmajl ish kan djale.
Ma ka çu Shkodra nji fjale.
Nje fjale Shkodra ma ka than:
teslim serbit mos me ju bame!
Zmajl Arifi n'istikam
N'istikam ai kur ka hi
Balle per balle me ket serbi
E mur pushk bri me bri!
Bri me bri tuj luftue.
Nje fjale nanes me m'ja cue:
Tri here veten e kam pague
Njizet ser i kam palue...."

_______
Publikon: Forumi Pukjan
Shenim: Keto jane nje pjese e vogel te kengeve per Pavaresi e Liri te Pukjaneve , dhe eshte hera e pare qe publikohen ne internet nga Forumi Pukjan. 
Dt.24.01.2013

Mirela Sula vjen me librin e ri "Pasoin i pjesëtuar" (nje grua qe pergjerohet per dashuri)

Shkrimtarja Pukjane Mirela Sula autore e "Mos e lër mendjen te ikë" vjen me prane lexuesve te saj me nje roman te ri "Pasoin i pjesëtuar" (nje grua qe pergjerohet per dashuri) " Mos e lër mendjen të ikë"


Mirela shkruan: "...Pas botimit te pare kam marre shume letra, e-maile, telefonata, dhe aspak per tu befasuar por kane qene te gjitha nga grate. Kam pasur nga ato qe kane menduar se eshte shkruar historia e tyre madje ne disa raste kan insistuar (si ka mundesi qe nuk e dija).
Ndoshta kjo eshte arsyeja perse vendosa ta ribotoj pas kaq vitesh  sepse ende edhe sot  mendoj se historia ka mbetur e njejte.








Per me shume ju ftojme te lexoni librin:
"Pasoion i pjesëtuar" (nje grua qe pergjerohet per dashuri) i cili pritet te dal se shpejti ne treg.





______
Publikon: Forumi Pukjan
Web: /mirelasula.com/

Princi i përfolur Lekë Dukagjini

Nga: Tonin Çobani

“Shek.VII Përmenden për herë të parë “Dukagjinët e Arbërisë”. Disa mendojnë se mbiemri Dukagjin rrjedh nga emri i fshatit Dukagjin, diku në kufirin e rrethinave të Pukës me Mirditën, afër fshatit Dardhë, ku kanë qenë të vendosur fillimisht të parët e Principatës së Dukagjinëve.”

LEKË DUKAGJINI

Dëshmi të kulturës së Rilindjes Evropiane në Shqipërinë e para periudhës osmane

"Po kush ka qenë ky (Lekë) Dukagjini? Ai ka qenë sundimtari i këtij vendi dhe në të njëjtën kohë ligjbërësi i tij, mbasi ai ka hartuar Kanunin e Dukagjinit, domethënë dispozitat, në bazë të të cilave jetojnë deri në ditët e sotme, jo vetëm dukagjinasit, por edhe të gjithë malësorët që banojnë në veri të Drinit… të cilët këtë emër ia atribuojnë heroit të tyre kombëtar"
J.G. von Hahn 

    Lekë Dukagjini "duhet të ketë pasur një personalitet imponues që ka ndikuar kaq shumë te njerëzit, aq sa shprehja "Kështu ka thënë Leka", ka më tepër forcë detyruese se sa të Dhjetë Porositë e Biblës, mësimet e Islamit e të Krishterimit, Ligji i Sheriatit dhe i Kishës, të gjitha duhet t'i nënshtroheshin Kanunit të Lekës… Fama e tij midis fiseve që ende ruajnë emrin e tij, ia ka kaluar edhe famës së Skënderbeut."
Edith Durham

       Lekë Dukagjini është një figurë historike mjaft komplekse. Madje është një figurë edhe e legjendarizuar, nëse e pranojmë këtë term, ashtu siç e kemi pranuar për Heroin tonë Kombëtar Gjergj Kastriot-Skënderbeun. 
       Lekë Dukagjini (1410-1481) ishte bashkëkohës i Gjergj Kastriotit (1405-1468). Historia i njeh të dy si princër trashëgimtarë, që u lartësuan, kur morën në sundim dy principatat që mbanin mbiemrat e tyre: Leka - të Dukagjinëve, pas vdekjes së të atit, Pal Dukagjini (1446) dhe Gjergji - të Kastriotëve më 1443, tetë vjet pas vdekjes së të atit, Gjon Kastriotit. Principata e Dukagjinëve kishte si kryeqendër qytetin e Lezhës, përfshinte Zadrimën, zonat në veri dhe në verilindje të Shkodrës dhe shtrihej deri thellë trojeve të Serbisë së sotme me kryeqendër të dytë qytetin e Ulpianës afër Prizrenit; ndërsa Principata e Kastriotëve me kryeqendër Krujën, përfshinte Matin dhe krahinën e Dibrës, duke u shtrirë nga kështjella e Rodonit në bregdetin e Adriatikut.

      Deri në kohën kur vihen në krye të principatave të tyre, Lekë Dukagjini kishte marrë një kulturë të gjithanshme me frymë humaniste të Rilindjes Evropiane, në qytete të tilla si Venecia, Raguza apo Shkodra; ndërkohë që Skënderbeu kishte bërë një karrierë të shpejtë dhe të shkëlqyer prej ushtaraku në oborrin e sulltan Muratit II. 
Në udhëheqje të Besëlidhjes Shqiptare (themeluar në Lezhë më 1444) Skënderbeu e ndien përherë pranë vetës Lekën (fillimisht të atin e tij Pal Dukagjinin), sepse të dy luftuan krah për krah (apo edhe iu kundërvunë njëri-tjetrit) deri sa vdiq (1468), ndërsa Lekë Dukagjini e pasoi veprën e tij, duke u prirë shqiptarëve në fazën më të vështirë të rezistencës së tyre antiosmane, deri në fund të jetës së vet (1481). 

      Me të drejtë kronistë e historianë, duke filluar nga Tivarasi, Frëngu, Barleti e Muzaka, bashkëkohës të tyre, e deri te Gegaj e Noli të shek.XX, kanë ndriçuar bëmat e Gjergj Kastriotit dhe nëpër to kanë përmendur edhe Lekë Dukagjinin, ashtu sikundër disa princër të tjerë të kohës. Por nuk do të mund të thuhet se, po me të drejtë, ata, historianë e kronistë, e kanë përfolur vend e pa vend Lekë Dukagjinin, vetëm e vetëm se ishin të magjepsur prej heroit të veprës së tyre, Skënderbeu. Më me barazpeshë se historianët kanë vepruar "legjendarizuesit" anonimë të figurave të tilla. Nga anonimati, Skënderbeu u identifikua me princin dragua, që guxon të matet dhe fiton në çdo rast me kuçedrën; ndërsa te Lekë Dukagjini u pa princi engjëll, që u shfaq me guxim dhe urtësi për të ruajtur në vazhdimësi shqiptarizmën. 
     Historianët e kanë përfolur që në krye Lekë Dukagjinin, sepse kërkuan te ai një përsonazh antagonist të Skëndebeut për ta intriguar jetëshkrimin e heroit të vetëm shqiptar, që njohu Evropa në përballjen e suksesshme shqiptaro-turke, por edhe sepse nuk donin të fajësonin Evropën perëndimore, që nuk arriti të krijonte një koalicion antiosman në Ballkan. Ata nuk guxuan të gjykonin, veçanërisht, Republikën e Venedikut, që jo vetëm nuk u qëndroi aleate shqiptarëve kur mbanin mbi supet e tyre një perandori të tërë të egërsuar kundër Evropës, por e shrytëzoi rezistencën e tyre për interesat e veta komercialiste, duke i përçarë princërit shqiptarë me intriga, duke i kundërvënë ata njëri me tjetrin edhe me armë dhe, kur nuk ia arrinte kësaj, duke i shpallur armiq të Republikës dhe të Krishtërimit. Lekë Dukagjini ishte princi më i fuqishëm shqiptar pas Skënderbeut dhe më me autoritet, prandaj u bë pre e intrigave të politikës veneciane (dhe të historianëve) derisa Sinjoria e ndjeu rrezikun e Portës së Lartë, krejt afër pragut të shtëpisë së vet dhe u bashkua realisht me rezistencën e shqiptarëve, duke i shpallur luftë Perandorisë Osmane (1463). Pas këtij viti venecianët pushuan së përfoluri Lekë Dukagjnin. Ndërsa historianët kanë shkruar për disa prej bëmave të Lekë Dukagjinit përkrah Skënderbeut, deri në vdekjen e tij (1468) dhe më pas në krye të trupave shqiptare përkrah forcave veneciane, derisa Sinjoria nënshkroi paqen me Portën e Lartë (1479). Pas kësaj historianët heshtin. Gojëdhëna na bën me dije se Lekë       Dukagjini e vazhdoi rezistencën në krye të trimave të principatës së tij derisa qe gjallë. 
Por të përfolurit e Lekë Dukagjinit ka vazhduar edhe pas vdekjes së tij, ashtu si ka vazhduar edhe rezistenca antiosmane në principatën e tij e më gjërë. Të përfolurit pas vdekjes ka të bëjë me veprën, Kanunin , që u la trashëgim Lekë Dukagjini shtetasve të tij, shqiptarëve. Thelbi i Kanunit të Lekë Dukagjinit janë fjalët e urta të dala nga goja e tij, që u ruajtën (dhe u pasuruan) brez pas brezi për gati gjashtë shekuj. Ky fenomen homerik e ka legjendarizuar emrin e Lekë Dukagjinit duke e kthyer atë në një mit të vërtetë, aq sa studiuesit e kanë pasur të vështirë ta pranojnë si një realitet historik. Prandaj disa syresh kanë vazhduar ta përflasin Lekë Dukagjinin, së bashku me Kanunin e tij, ashtu si është përfolur e verbuar Homeri, së bashku me Iliadën e Odisenë e tij (Sa për ngjashmëri edhe Lekë Dukagjinit i është sajuar një vëlla i verbër). Por, duke analizuar faktet e dokumentuara biografike për Lekë Dukagjinin, mund të hidhet dritë për kohën dhe rrethanat kur u ngjizën fjalët e urta të Kanunit të tij. 
    Në fund të viteve ’50 të shek.XV Principata e Dukagjinëve nuk ka më asnjë nga qendrat e veta të zhvilluara: Lezha u është dorëzuar venedikasve (1393), Ulpiana, kryeqytei i principatës, është shkatërruar me themele nga turqit më parë se të binte në dorën e tyre Prizreni (1458), një qendër tjetër e zhvilluar e Principatës së Dukagjinëve. Në këto kushte, Lekë Dukagjini ka pushtuar kështjellën e Shatit në Zadrimë për ta pasur si rezidencë princërore, por u sulmua nga Skënderbeu, i cili ua ktheu menjëherë venedikasve. Pa një rezidencë princërore dhe, për një farë kohe, në mes të tri zjarreve (turqit, venedikasit dhe Skënderbeu), Lekë Dukagjini gjeti strehim në thellësi të maleve të principatës së tij, ku ndërtoi saraje e kështjella së bashku me banorët e lirë të atyre anëve, të cilët kryezotin e tyre të derës së Dukagjinëve me gruan e tij, Teodorën e Muzakajve të Beratit dhe të gjithë oborrtarët që i shkonin pas, i rrethuan me mikpritje e respekt. Me malësorët e Principatës së Dukagjinëve, të njohur për trimëritë e tyre (M.Barleti:98), Leka, jo vetëm ringriti qytezë-kështjellat e veta, por siguroi në mënyrë të pandërprerë një ushtri të mjaftueshme që luajti rol të rëndësishim në kuadrin e trupave të Lidhjes së Lezhës nën komandën e Skënderbut dhe më pas. Në këmbin të kësaj gatishmërie, Lekë Dukagjini u siguroi malësorëve të principatës së tij dhe të gjithë atyre që u bashkuan me të për të gjetur mbrojtje, veçanërisht, pas vdekjes së Skënderbeut, lirinë brenda organizimit të tyre fisnor, të cilën në kushtet e krijuara e institucionalizoi me rioarganizimin e pleqësive mbi bazë fshati e krahine. Gjatë kësaj periudhe (1458-1481), kur ai udhëhiqte të gjitha kuvendet dhe pleqësitë e malësorëve, u ngjiz Kanuni, që u trashëgua brez pas brezi, si praktikë gjykimi dhe përmes fjalëve të urta të formuluara apo të rithëna prej tij rast pas rasti, si sentenca juridike. Ai Kanun mbeti i pashkruar, por veproi ndër shekuj si “Commom law” anglez, deri sa u mblodh dhe u kodifikua prej Shtjefën Gjeçovit, në kapërcyell të shekujve XIX-XX. 
Në kohën kur Gjeçovi punonte mbi materialet e mbledhura kanunore, Kanuni, së bashku me autorin që e kishte dhënë atë, ishin të shenjtëruar prej të gjithë shqiptarëve, pavarësisht nga besimi fetar i tyre. Në popull nuk mbeti i përfolur emri i Lekë Dukagjinit, përkundrazi, ai u heroizua. Fakti që një sundimtar ishte kthyer në një hero të vërtetë, popullor e kombëtar, mund të shpjegohet sipas një teorie që thotë se masat popullore (malësorët), duke i pranuar sundimtarët dhe kalorësit si heronj të tyre, ata vetë “identifikoheshin me vlerat e prijësit dhe të fisnikërisë ose, të paktën, sepse atyre u duhej ta strukturonin botën e tyre nëpër mjet modelesh që u jepte grupi sundues” (P.Burke:169). 
Kanuni i Lekë Dukagjinit është një vepër unikale me frymë humaniste e periudhës së Rilindjes Evropiane në gjuhën shqipe, e cila, megjithëse u përfol dhe vazhdon të përflitet edhe sot e kësaj dite, është vlerësuar nga studiues seriozë, vendas dhe të huaj, si një “vepër monumentale” (A.Budaçovi-Kryeziu:22 ), “kontribut në thesarin e kulturës botërore” (C. Von Schwerini Dritës 1939:502) dhe autori i saj, Lekë Dukagjini, është cilësuar “një personalitet imponues” (E.Durham:116) e “Hero Kombëtar” (J.Hahn:114) i popullit të vet. Shumë shkrimtarë dhe artistë i kanë kushtuar vepra, në mes të të cilëve Dritëro Agolli (“Mundja e Lekë Dukagjinit”, poezi, 1969), Henrik Lacaj (“Dy princa për një vashë”, dramë historike vënë në skenë me regjinë e vetë autorit dhe interprtuar nga grupi teatror i kinoteatrit “Rozafat” të Shkodrës më 1937, ku rolin e Lekë Dukagjinit e luante aktori Loro Kovaçi), arbëreshi Anton Santori (“Alessio Ducagini”, melodramë, shkruar midis viteve 1855-1860 dhe botuar më 1983), piktori Naxhi Bakalli (“Kuvendi i Dukagjinit”, tablo murale 4x3.2m në Muzeun Historik të Burrelit, 1986), piktori kosovar Engjëll Berisha (“Rrënjët e Dukagjinit”, vizatime 1950-1956), piktori Simon Rrota (“Lekë Dukagjini”, portret, koleksion privat në Shkodër), skulptori Sotir Kosta (“Lekë Dukagjini”, portret në bronz-GKA Tiranë dhe Muzeu Kombëtar i Skënderbeut në Krujë, 1982) etj. 
       Si apokrif i Lekë Dukagjinit ka mbetur portreti i i Simon Rrotës (1887-1961), i cili e paraqet autorin e Kanunit në pamje ballore, me një vështrim të mprehtë ku bashkohet zgjuarsia dhe urtësia, veshur më një jelek të kostumit tradicional të malësorëve të veriut, me shpatë në brez dhe me një dorëshkrim të Kanunit në dorën e majtë, që të sugjeron intelektualin humanist të shek.XV. Kur bëhet fjalë për fisnikun fiorentinas me “një personalitet të jashtëzakonshëm”, Lorenzo de’ Medici, me të cilin ne kemi dashur ta përafrojmë Lekë Dukagjinin që në fillim të këtij jetëshkrimi, shkruhet se “ishte një politikan gjenial, i cili mund të dallonte pushtetin e njëmendët nga shfaqjet e jashtme të tij. Frontespisi i librit të tij e tregon në rrugët e Firences, të veshur si një qytetar i thjeshtë, të rrethuar prej vajzash që këndojnë baladat e tij... Në të vërtetë, Lorenzo-ja ishte një poet i mirë dhe përkrahësi më bujar i poetëve të tjerë si dhe i shkencëtarëve e filozofëve” (K.Clark:106). Kështu mund ta përfytyrojmë deri në një farë shkalle edhe Lekë Dukagjinin, poezitë e të cilit do të ishin sentencat e Kanunit . Nëse ky krahasim nuk do të shkonte, si çdo krahasim tjetër, së paku, Principata e Dukagjinëve mund të përqasej me oborret më të vogla të Italisë veriore në çerekun e fundit të shek.XV, të cilëve “Rilindja u detyrohet thuajse po aq sa Firences” (K.Clark:107). Dhe Leka mund të përafrohej, ndoshta, me Dukën e Urbinos, Frederigo Montefeltro, i cili “nuk ishte vetëm një burrë jashtëzakonisht i kulturuar dhe i mençur, por edhe strategu i madh i kohës së vet, që diti të mbronte zotërimet e tij prej katilëve që e rrethonin. Ishte koleksionist i pasionuar librash dhe portretet e tij të çmuara e tregojnë duke lexuar një nga dorëshkrimet e tij. Eshtë i veshur me parzmore dhe tërë pajimet luftarake... Pallatin e tij nisën ta ndërtonin si kështjellë mbi një shkëmb thuajse të pakalueshëm dhe vetëm më pas, kur fituan siguri, lejuan t’i jepnin atij pamjen e butë dhe të stërholluar, që e bënë një nga monumentet më të bukura arkitektonike të botës” (K.Clark:107 ). 

     Ne sot nuk jemi në gjendje as të restaurojmë një kështjellë a pallat princëror të Lekë Dukagjinit, aq më pak, të mund ta vlerësojmë atë që nuk ekziston me superlativa: “më i bukuri në botë, në mesdhe apo rajon”, sepse në atë kohë “kështjella e qytete të lulëzuara (shqiptare)… me pallate e monumente… u zhduknë nga faqja e dheut … mbetnë si hieje të bukurisë dhe shkëlqimit të vjetër” (F.S.Noli:591-592). Por Kanuni i Lekë Dukagjinit është vërtetë monumenti më i rëndësishëm i kulturës shqiptare gjatë periudhës së Rilindjes Evropiane, që ka gjalluar prej gjashtë shekujsh dhe ka luajtur një rol të jashtëzakonshëm në jetën e popullit, në gjuhën e të cilit është krijuar. 

Kronologjia

Shek.VII Përmenden për herë të parë “Dukagjinët e Arbërisë”. Disa mendojnë se mbiemri Dukagjin rrjedh nga emri i fshatit Dukagjin, diku në kufirin e rrethinave të Pukës me Mirditën, afër fshatit Dardhë, ku kanë qenë të vendosur fillimisht të parët e Principatës së Dukagjinëve. 
1202-4 Dukagjinët pushtuan Zadrimën dhe u shtrinë shumë shpejt në Shqipërinë e veriut me kryeqendër Lezhën. Disa mendojnë se në këtë kohë Dukagjinët u shfaqën në trojet arbërore të ardhur nga Franca si kryqtarë dhe se mbiemri Dukagjin u formua nga përngjitja e titullit Dukë me emrin Gjin ose Duka i Gjinit, që do të thoshte Djali i Gjinit. 
1356 Kur osmanët shkelin për herë të parë në Ballkan, Principata e Dukagjinëve është zgjeruar në Shqipërinë veri-lindore dhe ka një qendër të dytë në Fand, krahinë e Mirditës së sotme. Disa mendojnë se aso kohe Principata e Dukagjinëve përfaqësohej me dy degë. 
1389 Beteja e Fushëkosovës. Thyhet nga osmanët koalicioni ballkanas, në të cilin bënte pjesë edhe Principata e Dukagjinëve, sadoqë ndër burime nuk përmendën. 
1393 Dukagjinët ua dorëzojnë qytetin e Lezhës venedikasve, që të mos binte nën sundimin e osmanëve, duke ruajtur të drejtën e një të tretës së të ardhurave. 
1406 Princi Pal Dukagjini (1384-1446), i përmendur për urtësi, vihet në krye të Principatës së Dukagjinëve me kryeqendër Ulpianën (qytet i themeluar prej tij), ku mbretëron së bashku me të vëllanë Nikollë Dukagjinin, i shquar për trimëri. 
1410 lind në Ulpiana princi trashëgimtar i Pal Dukagjinit, Lekë Dukagjini, formimi kulturor i të cilit mendohet të jetë bërë në qendra të zhvilluara të kohës, si Shkodra, Raguza, Venecia. Leka ka pasur edhe një vëlla, Palin, me zgjuarsi të jashtëzakonshme, por të verbër; një motër, Roza, me bukuri të rrallë e shumë krenare dhe, ndoshta, një tjetër me emrin Maria, që do të bëhet gruaja e Gjon Muzakës së Beratit. 
1432 Pal Dukagjini me të vëllanë, Nikollën, mbështesin së bashku me Topiajt Aranit Komnenin, vjehrrin e ardhshëm të Skënderbeut, në kryengritjen e tij të suksesshme kundër forcave osmane. Motra e Aranit Komnenit ka qenë gruaja e Pal Dukagjinit, e ëma e Lekës. 
1444 Pal dhe Nikollë Dukagjini janë pjesëmarrës të Besëlidhjes së Skënderbeut në Lezhë. Ata mbështesin Lidhjen me 5 000 ushtarë nga 15 000 që kishte gjithsej Skënderbeu. Pali shoqëron Skënderbeun në Krujë. 
1444 Beteja e Torvjollit ku marrin pjesë edhe trupat e Principatës së Dukagjinëve nën komandën e Tanush Topisë. Pali, së bashku me princër të tjerë, do të presë në Krujë Skënderbeun për ta përshëndetur për fitoren. 
1445 Në dasmën e Mamicës, së motrës së Skënderbeut në Muzakinë, shfaqet për herë të parë princi Lekë Dukagjini. Dueli i tij me Lekë Zakarinë për dorën e princeshës së bukur Jerina Dushmani. 
1446 Vdes Pal Dukagjini. Vendin e tij në krye të Principatës së Dukagjinëve e zë i biri, Lekë Dukagjini. 
1447 Vriten në pusi Lekë Zakaria së bashku me Bozhdar Çërnoviçin dhe për këtë përflitet Lekë Dukagjini. 
1447 Nikollë Dukagjini, i nxitur nga njerëzit e Skënderbeut, pushton përkohësisht Shatin, ndërkohë që Dejën e kanë marrë venedikasit. Skënderbeu i shpall luftë Venedikut. 
1447 Lekë Dukagjini martohet me Teodorën, motrën më të vogël të Gjon Muzakës së Beratit. Nuk patën fëmijë. Dukagjinët që do të përmenden pas Lekë Dukagjinit në Itali apo në shërbim të Perandorisë Osmane, rrjedhin nga familje të adaptuara prej Pal Dukagjinit ose prej Lekës. 
1447-8 Skënderbeu rrethon Dejën, Shkodrën dhe Durrësin, qytete në zotërim të venedikasve. Përkrah Skënderbeut është Nikollë Dukagjini. 
1448 Paqja e Skëndebeut me Venedikasit. Lekë Dukagjini nuk merr pjesë.
1451 Martesa e Skënderbeut. Lekë Dukagjini nuk merr pjesë. 
1451-2 Komploti i Krrabës kundër Skënderbeut. Përflitet Lekë Dukagjini. 
1452 Pajtimi i parë i Lekë Dukagjinit me Skënderbeun në Durrës. 
1454 Breksamus, diplomat i Lekë Dukagjinit, përfaqëson Skënderbeun te mbreti i Napolit. Pensioni 300 dukatësh për Lekën prej mbretit Alfons. 
1458 Bie Prizreni, qendra më e zhvilluar tregtare e kulturore e Principatës së Dukagjinëve, ndërkohë që kryeqyteti, Ulpiana, duhet menduar i shkatërruar nga themelet para Prizrenit. 
1458 Lekë Dukagjini pushton kështjellën e Shatit që ishte në zotërim të venedikasve. Skënderbeu ndërhyn me trupat e tij dhe ua kthen venedikasve. 
1458-81 Lekë Dukagjini ndërton disa kështjella në thellësi të trojeve të principatës së vet, forcon pushtetin vendor të malësorëve, shtetas të tij, që jetonin brez pas brezi në gjendje të lirë dhe institucionalizon përmes praktikave gjyqësore një sistem juridiko-popullor, që do të trashëgohet përmes fjalëve të urta të thëna nga ai, si një vepër fondamentale e kulturës humaniste shqiptare. Kjo vepër, e ruajtur në një shqipe kaq të bukur, që u mblodh nga Shtjefën Gjeçovi në kapërcyellin e shek.XIX-XX, është Kanuni i Lekë Dukagjinit . 
1461 Përflitet Lekë Dukagjini se u është drejtuar turqve për aleancë. Papa Piu II e kërcënon me çkishërim. 
1463 Papa Piu II ndërhyn për pajtimin e Lekë Dukagjinit me Skënderbeun.
1463 Pajtimi i dytë me Skënderbeun. Leka bashkohet me Lidhjen e Skënderbeut, Venedikun dhe Ivan Cernoviçin e Malit të Zi. 
1465 në betejën e Sfetigradit Lekë Dukagjini shpëton prej vdekjes Skënderbeun. 
1466 Leka dhe Nikel Moneta komandojnë 13 mijë forca shqiptare përkrah Skënderbeut kundër Ballaban Pashës. 
1468 në Shkodër thyhen trupat osmane prej ushtrisë shqiptare pa pjesëmarrjen e Skënderbeut. Mendohet se kjo fitore është arritur nën drejtimin e Lekë Dukagjinit. 
1468 Vdes Skënderbeu. Lekë Dukagjini është ndër kryetrimat shqiptarë që iu ndodh pranë deri në çastet e fundit të jetës. 
1477 Leka në mbrojtje të Krujës, ku duhet të ketë mbetur i plagosur, pasi u përfol se mbet i vrarë. 
1479 Venecianët nënshkruajnë pushtimin e Shqipërisë prej turqve, por Lekë Dukagjini vazhdon rezistencën kështjellave që kishte ngritur thellësive të maleve të principatës së tij. 
1481 Lekë Dukagjini përmendet për herë të fundit në dokumentet e kohës, duke kaluar nga Raguza për në principatën e tij. 
1481 mendohet vdekja e Lekë Dukagjinit, pinjolli më i fundit i Principatës së Dukagjinëve. Asnjë dokument nuk flet për vendvarrimin e tij. Gojëdhëna thotë se iku duke bekuar lirinë e viseve shqiptare dhe duke mallkuar robërimin e tyre, derisa të zotët të kthehen në trojet e veta. 
Kjo profeci e Lekë Dukagjinit, materializuar në Kanunin që mban emrin e tij, ka vepruar mrekullisht ndër banorët e Principatës së Dukagjinëve, të cilët kanë ruajtur gjuhën e tyre shqipe, traditat e të parëve, besimin fetar të kishës perëndimore (me disa përjashtime) dhe lirinë për t’u vetadministruar (relativisht) deri në ditët e sotme. 

Përmbledhje

Kanuni i Lekë Dukagjinit është një vepër unikale me frymë humaniste e periudhës së Rilindjes Evropiane në gjuhën shqipe, e cila, megjithëse u përfol dhe vazhdon të përflitet edhe sot e kësaj dite, është vlerësuar nga studiues seriozë, vendas dhe të huaj, si një “vepër monumentale” (A.Buda), “kontribut në thesarin e kulturës botërore” (Schwerin) dhe autori i saj, Lekë Dukagjini, është cilësuar “një personalitet imponues” (Durham) e “Hero Kombëtar” (Hahn) i popullit të vet.

Mbi kete shkrim: Artur Kopani thote: " Ky studim i Tonin Cobanit eshte me shume vlera, pasi shpjegon edhe zanafillen dhe arsyen pse gjithe zona e Pukes per qindra vite me radhe ne mesjete dhe deri ne shekullin e kaluar eshte quajrtur Krahina e Dukagjinit dhe Pukjanet njiheshin si Dukagjinash. Krahina e Dukagjinit dhe Dukagjinas jane termat qe perdoren per zonen tone dhe banoret ne te gjitha regjistrat zyrtare te Perandorise Osmane, ne regjistrat e Kishes Katolike, ne shenimet e udhetimit te vizitoreve te huaj, ne te gjitha studimet e kryera mbi Shqiperin e Eperme. Mbase me nje referendum Pukjanet e sotshem mund te zgjidhin te therriten Dukagjinas dhe Krahina e Dukagjinit, duke rimare permes tyre lavdine dhe kontributin shekullor qe kane dhene per rracen shqiptare." (dt.20.01.2013)
__________
Pergatiti: Artur Kopani (fb.Pukë.Albania)
Publikon: Forumi Pukjan 
Fotografi: Forumi Pukjan

Bartësit e kulturës së Komanit

Nga: Myzafer Korkuti

Gjatë 100 vjetëve që kanë kaluar nga zbulimi i kulturës së Komanit, studiuesit e shumtë që janë marrë me interpretimin etnik dhe historik të saj, kanë shprehur mendime nga më të ndryshmet. Një ndër çështjet themelore që ka ndarë studiuesit dhe për të cilën kanë shfaqur mendime shumë larg njeri tjetrit, është ajo e bartësve të kulturës së Komanit. Sipas studiuesve të ndryshëm bartës të kulturës së Komanit janë konsideruar pellazgët, suevët, ilirët e romanizuar, avarët e sllavët.

Zbulimet dhe studimet e arkeologëve për kulturën mesjetare shqiptare krijuan një situatë tërësisht të re e të plotë për të kuptuar shtrirjen gjeografike të kulturës arbërore, përcaktimin e tipareve kulturore, për datimin e saj, për kuadrin historik të lindjes dhe të zhvillimit të saj, si rrjedhim edhe për përcaktimin e drejtë të origjinës së kësaj kulture. Bartësit e kulturës së Komanit kanë qenë një etnos, një popullsi autoktone vendase prejardhëse e popullsisë ilire, e cila në burimet e shkruara të mëvonëshme del me emrat albanë, arbanitë, arbër. Ky emër është i njëjtë me emrin albanët që përmend Ptolemeu (Ptolemeu III, 12,20) të cilët shtriheshin në shpinë të Durrësit. Kjo popullsi vendase, vazhduese e asaj ilire, në mesjetën e hershme, filloi të bëhej gjithnjë e më e rëndësishme, duke i dhënë pastaj emrin krahinës dhe gradualisht gjithë vendit.

Cilat janë argumentet që mbështetin këtë pikpamje, cili është interpretimi historik që i bëhet burimeve arkeologjike për arritjen e këtyre përfundimeve?

Procesin e lindjes dhe të formimit të kulturës arbërore dhe të bartësve të saj duhet ta shohim si një zhvillim historik, në të cilin morën pjesë disa komponente bazë; në kushtet e kalimit nga antikiteti i vonë në mesjetën e hershme, këto komponente, duke u ngjizur me njeri tjetrin, bënë të mundur lindjen e një kulture me fizionomi e tipare të reja, ndaj merituan edhe një emër të ri – kultura arbërore.

Përbërësit që morën pjesë në formimin e kulturës arbërore janë:

- përbërësi autokton ilir, ose trashëgimia ilire

- përbërësi i kulturës provinciale romake dhe i antikitetit të vonë

- përbërësi i kulturës së hershme bizantine
_______
Publikon: Artur Kopani (fb.Pukë.Albania)
Pergatiti: Forumi Pukjan
Informacion mbi fotografine: Varr me ndertim muri nga brenda, Dalmace,Puke. Foto nga N.Selimi.

Xhemal Meçi Personalitet i shquar Pukjan

Xhemal Meçi i biri i Reshit Meçi lindur me 23.07.1936 ne fshatin Meçe te Kabashit,Puke. Vendbanimi Puke adresa: Pallati 72/5 apartamenti 8, Puke.

Arsimi:

-1956-1959 perfundon Institutin 2 vjeçar "A.Xhuvani", dega Gjuhe-Letersi-Histori, Tirane.
-1967-1969 perfundon U SH T, fakulteti Histori-Filologji, dega Gjuhe -Letersi.

Specializim dhe kualifikim shkencore:

-1963, Kurs specializimi per drejtor shkolle, Tirane
-1966, Seminar per detyrat e gazetarit vullnetar, gazeta "Mesuesi" Tirane.
-1972, Seminar per folkloristiken dhe etnologjine ne terren, Tirane.
-1974, Seminar per gjendjen politike ne vitet 1920 ne terren, Tirane.
-1975, Mbrohet drejtshkrimi i gjuhes shqipe, ILPSH, Shkoder.
-1982, Seminar per te drejtat doksore ne teren, Tirane.
-1983, Seminar specializimi per "Fjalen e rralle.", Tirane.
-1988, Provim pasuniversitar-Etnografi shqiptare, UT, Tirane.
-2003, Provim per mbrotje te gjuhes italiane, UT, Tirane.

Detyra profesionale dhe funksionale:

-1953-1960, Mesues e drejtues shkollash ne rrethin e Pukes.
-1961-1962, Sherbim ushtarak ne brigaden bregdetare Durres.
-1963-1975, Zv.drejtor e drejtor shkollash 8 vjeçare e te mesme dhe pergjegjes i kabinetit pedagogjik te rrethit te Pukes.
-1968 e vazhdim Kryetar i Shoqates te historianeve te rrethit te Pukes.
-1968-1970, Anetar i Keshillit te Forumit Demokratik te rrethit Puke.
-1988-1989-1990-1991, Ne profesion te lire prane Akademise se Shkencave, Instituti i Kultures Popullore, Tirane, per traditen dokesore shqiptare (Kanunet shqiptare).
-1991-2001, N/Kryetar i shoqates atdhetare kulturore "Kosova", dega Puke.
-1995-2010, Pergjegjes e specialist i muzeut historik Puke.

Vlersime:

-1959, Ministria e Arsimit dhe e Kultures, distiktivin: "I dalluar per pune kulturore ne fshat."
-1975, Presidium i Kuvendit Popullor, medaljen: "Naim Frasheri". "I dalluar per edukimin e brezit te ri."
-2000, Keshilli i Bashkise Puke, me Vendim Nr.22. Puke, 07.04.2000 i titullit nderi: "Mirnjohje e Qytetit te Pukes."
-2000, Presidenti, me Dekretin Nr.3193, Tirane, 18.12.2001 i jep urdherin: "Naim Frasheri" i Argjende dhe me dekret 7148 date: 02.11.2011 Udherin "Mjeshter i madh" (Medalje e arte).

Bibliografi:

- 1968-2010, Mbledhur, sistemuar, daktilografuar materiale folklorike, etnokulturore, dialektologjike, toponimike, leksikore dhe kujtime historike 24 vellime me 3800 faqe, dorezuar ne Institutin e Kultures Popullore, ne Institutin e Gjuhes e te Letersise, ne Institutin e Historise dhe ne Muzeun Historik te Pukes.
-1966-2005, Autor i afro 100 artikujve e shkrimeve dibulativ me karakter shkencor botuar ne gazeten "Mesuesi", "Zeri i rinise", "Bashkimi", "Drita", "Rilindja", "Perpjekja", "Mirdita", "Zemra e therret", "Atdheu", "Kombi", "Koha jone", "Veterani", "Bota sot" etj, brenda e jasht atdheut.
-1968-2009, Kumtuar ne 56 sesione, simpoziume, seminare, konferenca e kongrese shkencore. Nga keto 16 jashte rrethit te Pukes: Kukes, Mirdite, Lezhe, Kurbin, Shkoder e Tirane, shumica e kumtimeve botuar ne organe shkecore 21 sesione shkencore zhvilluar ne Puke jane ideuar e organizuar nga Xhemal Meçi.
-1974-1978, Pergatit e botuar buletinin "Puka dhe shkolla" ne 4 numra, afro 800 faqe;
-1994-2008, Autor i emblees se bashkive se Pukes e Fush-arrezit, dhe komunave Rrape e Luf.
-1996, Autor i botimit "KANUNI I LEKE DUKAGJINIT, VARIANTI I PUKES".
-1999, Bashkautor e pergatite botimin "Migjeni ne Puke".
-2000, Bashkautor e pergatite botimin "Ndue Jak Pjetri, Mesuesi i Popullit."
-2000, Autor i guides "Bashkia e Pukes"
-2002, Autor i botimit "KANUNI I LEKE DUKAGJINIT, VARIANTI I MIRDITES"
-2003, Autor i botimit "Puka qe ne lashtesi"
-2008, Autor i botimit "Kabashi, (Puka qe ne lashtesi-2) pershkrime
-2010, Autor, ne botimin "Prendush Gega, Artist i Merituar, (Puka qe ne lashtesi-6);
-2011, Autor, ne botim "Ana e Drinit, Koman-Vjerdhe, (Puka qe ne lashtesi-3);
-2012, Autor, ne botim "Ana e Udhes, Korthpule-Dush-Qerret, (Puka qe ne lashtesi-4);
-2015, Ne vazhdim, Autor ne doreshkrim "Migjeni perseri ne Puke"
_______
Pergatiti: Gezim Kopani
Fotografi: Gezim Kopani
Publikon: Forumi Pukjan
Marr nga: http://gezim-kopani.blogspot.com/2013/01/xhemal-meci-personalitet-i-shquar-pukjan.html
Date: 20.01.2013

Jet plot veshtirsi

Linda u rrita edhe u plaka
Jeta me solli shum veshtersi
Nuk mu haq kurr barra e shpines
Qe n'mosh te re , kur isha femi.

Cdo sistem ka ardh e shkue,
Ne keto zona ne kete malesi
Por shum pak ne na kan ndimue
Na shkoj jeta plot me veshtersi.

Me litar gjithmon ne fyt,
Dhe cdo dit ne korriz ngarkue
Qe ne mosh te re dhe tashi ne pleqni
Keshtu me shkoj jeta mue.

Nuk e di kuj ti ankohem,
Per keto vujtje cdo nat e dit,
Por i lutem te madhit Zot
Mos ti ken brezat qe jan tu u rrit!

Mete vertet eshte zon malore,
Keto zona ne kete malesi.
Na ndimo o i madhi Zot
Mos te na shkoj jeta me kaq shum veshtersi
_______
Nga: Lek Nika
Perpunoi: Gezim Kopani
Publikon: Forumi Pukjan

KULTURA E KOMANIT-DËSHMI E VIJIMËSISË ILIRO-ARBËRORE

Tiparet e kulturës së Komanit (Arbërore)

Autor: Prof. Dr. Myzafer Korkuti

Mangësitë e burimeve të shkruara nga Mesjeta e herëshme shqiptare ndikuan që t’u jepej përparësi kërkimeve arkeologjike shqiptare si një nga mundësitë parësore për të ndriçuar këtë periudhë të hershme. Gjatë 40 vjetëve të fundit të shek. XX në sajë të gërmimeve dhe kërkimeve sistematike në varrezat në qytetet e në qytezat e hershme mesjetare, u grumbullua një lëndë e pasur dhe e larmishme arkeologjike, mbi bazën e së cilës u ndriçuan çështjet më kryesore të mesjetës së hershme. Kultura e Komanit u bë pika e referimit për shumë probleme; ajo u vu në themel të argumentimit të tezës së autoktonisë së shqiptarëve. Ndaj është e nevojshme të njihemi hollësisht me kulturën e Komanit, me historikun e zbulimit të saj, me tiparet e kësaj kulture, me datimin e saj, me marrëdhëniet me kulturat e tjera, me përkatësinë etnike dhe me thelbin historik të kulturës arbërore të Komanit.
Zbulimet e para, të bëra në varrezën e Kalasë së Dalmacës, e cila ndodhet në afërsi të fshatit Koman të rrethit të Pukës, i takojnë fundit të shek.XIX, kur konsulli francez në Shkodër A.Degrand hapi disa varre, të cilat dhanë një inventar të pasur, mbi të gjitha, të pa njohur më parë. Nga fshati ku u zbulua kjo kulturë mori dhe emrin: kultura e Komanit. Më pas studiues të tjerë të huaj, bënë gërmime në varret e Komanit, i përshkruan në botime apo i ribotuan objektet arkeologjike të zbuluara vetë, apo nga banorët e fshatit Koman, duke
dhënë mendime për karakterin e kësaj kulture, për bartësit dhe moshën e kulturës së Komanit. Interesi për këtë kulturë u shtua edhe gjatë gjysmës së parë të shek. XX, gjë që duket nga numri i shumtë i studiuesve, që u morën me interpretimin e lëndës arkeologjike të grumbulluar nga zbulimet e bëra në varrezën e Komanit (S.Reinah, T.Ipen, P.Treger, Fr.Nopça, L.Ugolini, L.Rei, H.Bule, D.Mustili, M.Garasanin, J.Kovaçeviç, J.Koroshec etj.).
Edhe pse gjatë gjysmës së parë të shek. XX u bënë kërkime e studime të shumta rreth kulturës së Komanit, problemet themelore të saj mbeten të pazgjidhura. Gërmimet jo të rregullta, të bëra më tepër për të marrë inventarin e varreve dhe sidomos njohja e pamjaftueshme e kulturës së Mesjetës së Hershme shqiptare, bënë të shfaqeshin mendime dhe pikëpamje shumë të ndryshme për tri probleme bazë:

a) për përbërësit e kulturës materiale të Komanit
b) për moshën e varrezës
c) për përkatësinë etnike të bartësve të kulturës së Komanit.

Ndriçimi i këtyre problemeve themelore, të kulturës së Komanit, u bë i mundur në sajë të kërkimeve dhe studimeve sistematike shumëvjeçare të arkeologëve shqiptarë prof. S.Anamali, dr. H.Spahiu, prof. N.Bodinaku, etj. Gërmimet e para sistematike u bënë në varrezën e kalasë mesjetare të Krujës, në vitet 1959-60, kurse më 1961 u bënë gërmime në varrezën, tashmë të njohur, pranë kalasë së Dalmacës. Lënda e pasur arkeologjike e gjetur nga hapja e 40 varreve, plotësoi një mungesë të ndjeshme, që ishte ndjerë në zbulimet e hershme në këto varreza. Në vitet që pasuan u bënë gërmime edhe në varreza të tjera si në atë të Buklit (rrethi i Mirditës) në vitin 1963, në të Shurdhahut (rrethi i Shkodrës) në vitet 1965 e 1967, në të Lezhës, në vitin 1968, në të Prosekut në vitin 1989 (rrethi i Mirditës) ndërsa në vitet 1985 dhe 1986 u ndërmor një gërmim kontrolli në varrezën e Komanit. Shkalla e njohjes për kulturën e hershme mesjetare shqiptare u zgjerua edhe me zbulimet, që u bënë në disa varreza tumulare të Shqipërisë Jugore e Juglindore, si në Dukat (rrethi i Vlorës), në Prodan e Rehovë (rrethi i Kolonjës), në Rapckë e Piskovë (rrethi i Përmetit) dhe në Patos (rrethi i Fierit).
Kultura e antikitetit të vonë dhe të mesjetës së hershme, u ndriçua në drejtime të reja nga këndvështrime më të gjëra, me kërkimet që u ndërmorën në disa qytete, qyteza e kala si edhe në shumë monumente të kultit të këtyre periudhave, si në kalanë e Pogradecit, të Shurdhahut, të Beratit, të Kaninës, në Gradishtën e Symizës (rrethi i Korçës), në qytetin e Onhezmit (Sarandë), në kalanë e Shkodrës , në qytetin e Durrësit e të Vlorës, etj. I madh e me shtrirje të gjërë, është edhe numri i bazilikave, si monumente paleokristiane, të gërmuara e pjesërisht edhe të studjuara, si bazilika e Linit, e Bradasheshit (Elbasan), e Arapajt (Durrës), e Ballshit, disa bazilika në qytetin e Bylisit, bazilika e Mesaplikut (Vlorë), ajo në qytetin antik të Antigonesë (Gjirokastër), e disa dhjetra bazilika të tjera që janë gjetur por që ende nuk janë gërmuar.
Problemet e kulturës së Komanit nuk kanë mbetur jashtë vëmendjes së historianëve dhe të linguistëve shqiptarë. Qysh në vitet 30të Sh.Demiri (Demiri, Sh. 1935,1936) ka dhënë një informacion për këtë kulturë, duke e datuar atë në vitet 600-800 të e.sonë. Rrethçështjes së moshës së varrezës së Komanit, në vitin 1949, u shpreh edhe Hasan Ceka, i cili duke lexuar mbishkrimin e unazës së Komanit, shprehu mendimin se nuk kishim të bënim me një mbishkrim ilir, por me një formulë lutjeje të krishtere dhe se koha së cilës i përkiste unaza me mbishkrim, së bashku me gjetjet e tjera duhet të shtrihej deri në shek. XI (Ceka,H. 1949, 89-93). Për leximin e mbishkrimit në unazat e Komanit përpjekje ka bërë edhe E.Çabej (Çabej,E. 1957,2). Një analizë të hollësishme i ka bërë mbishkrimit KEB/OHON/ANA të unazës së Komanit dhe L.Ognenova, e cila mbështet mendimin se kemi të bëjmë me një formulë kristiane greke, e cila i takon, sipas saj, shek.VI-VII (Ognenova,L. 794-799). Vlen të shënojmë se unaza të ngjashme me mbishkrimin ANA OHOH KER, janë gjetur edhe në varrezat mesjetare të Shqipërisë Jugore, madje në këto unaza fusha rreth mbishkrimit është e zbukuruar me incizime (Bodinaku,N. 1983,1,245). Tekstet e këtyre mbishkrimeve janë të njëjtë: kemi të bëjmë me një formulë kristiane në gjuhën greke mesjetare, “kyrie voithi” që përkthehet: “ndihmo o zot”. Në pikpamje kohore ato unaza nuk i takojnë vetëm shek. VI, por kanë patur një përdorim e shtrirje më të gjërë kohore.
Në sajë të kërkimeve arkeologjike 40 vjeçare është arritur që kultura e Komanit të njihet sot nga 28 varreza të mëdha e të vogla dhe nga shumë gjetje të rastit, të cilat gjeografikisht kanë një shtrirje territoriale mjaft të gjërë, që nis nga veriu me liqenin e Shkodrës, vazhdon me luginën e mesme të dy Drinave dhe në jug arrin deri në Durrës, kurse në juglindje shtrihet përreth liqenit të Ohrit. Zbulimet e bëra në varrezat e mesjetës së hershme të Kolonjës, të Përmetit, të Dukatit, të Patosit, të marra së bashku, krijojnë një tërësi, një pamje mjaft të plotë të zhvillimit kulturor të trevës së vendit tonë gjatë mesjetës së hershme.
Të njihemi më nga afër me treguesit kryesorë të kulturës së hershme mesjetare shqiptare, të kulturës arbërore.
Varrezat e mesjetës së hershme gjenden në afërsi ose pranë mureve të kalasë, po gjithmonë jashtë saj. Arkitektura e varreve është e thjeshtë. Varret kanë formën e një arke drejtkëndëshe, të bërë me rrasa guri, të vendosura pingul, por ka edhe varre anët e të cilëve janë bërë në formë muri me gur mesatar, me lidhje të thatë ose edhe me llaç. Mbulesa e varrit ka qenë bërë nga pllaka të vendosura në formë çatie dy ujëshe ose të vendosura horizontalisht. Riti i varrimit në të gjitha rastet është i njëjtë. Trupi vendosej direkt në tokë, i shtrirë në shpinë, ndërsa pozicioni i vendosjes së duarve ka qenë i ndryshëm, herë të shtrira e herë të vendosura mbi trup. Edhe orientimi i varreve në përgjithësi është i njëjtë; në më të shumtat e rasteve ishte lindje-perëndim, me shmangje të zakonshme, sipas stinëve të vitit (pozicionit të diellit në kohën e varrimit), me orientim veri-lindje, jug-perëndim, veriperëndim-juglindje; po ka edhe raste që varret kanë qenë vendosur me orientim veri-jug. Këto rite zbatoheshin si në rastin e varreve individuale ashtu edhe në varrimet familjare.
Edhe inventari i varreve të kulturës arbërore është në përgjithësi i njëjtë. Ai përbëhet nga stoli, armë, vegla pune, enë balte dhe shumë më rrallë enë qelqi. Nga inventari veçohen stolitë, të cilat përbëjnë një tërësi të madhe e të larmishme objektesh; ato lidhen me stolisjen e
trupit e të veshjes dhe kanë patur funksion praktik e dekorativ. Stolitë janë punuar nga metale të ndryshme si prej bronzi, argjendi, ari e hekuri. Në morinë e madhe të objekteve të zbukurimit një nga më karakteristikat e kulturës arbërore është fibula me këmbë të përthyer, e punuar në bronz dhe hekur. Në radhën e objekteve me përdorim të madh janë broshat e punuara në bronz po edhe në argjend. Në radhën e stolive të kulturës arbërore vathët janë nga më të bukurit. Ato janë të punuar në bronz, argjend e më rrallë në ar, por shquhen për shumëllojshmërinë dhe cilësinë e lartë të realizimit të tyre, ndaj ato janë stolitë më të bukura dhe më interesante të kulturës arbërore. Midis tyre mund të veçonim vathët që kanë formën e një drapëri hëne, vathët me varëse në formë trapezi, në formë vile rrushi, etj. Stoli me përdorim të gjërë janë edhe byzylykët si edhe varëset e mëdha dhe togëzat e rrypit. Me përdorim të kufizuar janë rruazat dhe enët prej balte.
Njohja e plotë e lëndës arkeologjike të zbuluar në varrezat arbërore i ka çuar studiuesit shqiptarë në përfundimin se kultura materiale e shpirtërore e zbuluar në këto varreza formon një tërësi dhe për rrjedhojë lidhet me një poullsi të vetme vendase.
Para se të kalojmë tek problemi themelor i trajtesës sonë, ai i bartësve të kulturës së Komanit, është e nevojshme të ndalemi rreth datimit të saj, tek përcaktimi i kohës së lindjes dhe zhvillimit të kulturës arbërore.
Mungesa e materialit numizmatik dhe e mbishkrimeve i vuri të gjithë studiuesit e kulturës së Komanit para vështirësive të datimit dhe i detyroi të mbështeteshin në tipologjinë e disa objekteve dhe në analogjinë e objekteve të zbuluara më parë dhe të datuara më mirë. Por datimet e mbështetura mbi tipologjinë e materialeve të zbuluara, rezultuan të ndryshme. A.Degrand i ndodhur para një varreze misterioze, siç e quajti ai, arriti në përfundimin se në Koman kemi të bëjmë me një “emigracion të pellazgëve” (Degrand,A. 1901, 254-266). Reinak i quan “campus sacra” të vendosur në një zonë malore, duke datuar varrezën në vitet 300-500 të e.sonë (Reinach,S. 1901,662-670). Studiuesit që u mbështetën në praninë e objekteve të kulturës romake provinciale, një pjesë të inventarit të kulturës së Komanit, e përcaktuan si të antikitetit të vonë, kurse pjesën tjetër, e vendosën në një kohe të mëvonshme (L.Ugolini). Shtimi i gjetjeve të kulturës së Komanit dhe një shqyrtim më i imët i tyre, i çoi disa studiues në datimin e saj në shek. VII-VIII (Bulle.H. 1934,213-240; Vinski, Z. 1952,29-52 etj.). Një përpjekjet për përcaktimin e shtrirjes kohore të kulturës së Komanit ka bërë H.Ceka, sipas të cilit varret e hershme mesjetare të Komanit i takojnë shek. VII-IX të e.sonë (Ceka,H.1949,89-93).
Pas një analize të hollësishme që u bën objekteve përfaqësuese të kulturës së Komanit, prof. Skënder Anamali arrin në përfundimin se koha e lulëzimit të kulturës arbërore të Komanit ka qenë kryesisht gjatë shek. VII-VIII. Duke patur parasysh disa objekte të veçanta, ai mendon se fillimet e kësaj kulture duhet t’i takojnë fundit të mijëvjeçarit të parë p.e.sonë. Gjithashtu S.Anamali nuk përjashton edhe veçantitë lokale krahinore, të cilat duhen patur parasysh, si edhe ndryshimet kronologjike që vihen re midis varrezave kryesore (Koman, Krujë e Lezhë). Kështu varreza e Lezhës ka disa objekte bizantine që ndihmojnë për të bërë një datim më të ngushtë, fundi i shek.VI. Por edhe në këtë varrezë ka objekte që janë tipike edhe për varrezën e Komanit e që datohen mjaft mirë në shek. VII e VIII. Këto arsye kanë bërë që S.Anamali të pranojë për kulturën e Komanit një kohë relativisht më të gjatë, fundi i shek. VI dhe zhvillimin e lulëzimin e saj në shek. VII e VIII (Anamali,S. 1965, 105-117; 1965, 468-475; 1967, 29-40; 1969, 11-40; 1969, 185-201; 1969, 155-169; 1973, 121-140; 1976, 23-40).
Përsa i takon shtrirjes fundore të kulturës së Komanit, kanë marrë vlera të veçanta të dhënat e përfituara nga gërmimet e fundit në varrezën e Prosekut (Mirditë), të cilat kanë dhënë si kufi, për grupin e parë të gjetjeve të kësaj varreze, fundin e shek. IX, ndonëse në këtë varrezë është zbuluar edhe një grup tjetër varresh që i takon periudhës së shek. IX-XI (Doda,N. 1989,1, 161-162). Një gjendje e njëjtë paraqitet edhe në varrezën mesjetare të Piskovës ku veçohen dy etapa: varre të shek.VII-VIII dhe varre të një etape të mëvonshme, shek. IX-XI (Bodinaku,N. 1983,1,242). Të dhënat nga varreza e Piskovës dhe e Prosekut për datimin e një grup varresh deri në shek. XI vijnë në mbështetje të mendimit të H.Cekës, të shprehur qysh në fillim të viteve 50të të shek. XX (Ceka,H. 1949,89-93).
Nga sa parashtruam për datimin e kulturës së Komanit, ka rëndësi përfundimi që është arritur se kultura e hershme arbërore shtrihet deri në shek. XI të e.sonë.

_______

Nga: Artur Kopani publikuar fb.pukë.albania

Publikon: Forumi Pukjan